Pierwsza chrześcijańska świątynia w Gdańsku

Wchłonięcie Gdańska przez ekspansywne państwo piastowskie zbiegło się w czasie z przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I. Czy wiadomo jednak kiedy i gdzie powstała pierwsza chrześcijańska świątynia w Gdańsku?

Mikołaj, Katarzyna, Trójca Święta

To świątynie chyba najczęściej przywoływane w odpowiedzi na pytanie o najstarszą chrześcijańską budowlę sakralną na terenie współczesnego Gdańska. Warto zatem przyjrzeć się zaczątkom tych obiektów.

Kościół pw. św. Mikołaja

Pierwszy kościół pod wezwaniem patrona kupców, rybaków i podróżników morskich został wzniesiony z kamienia około 1185 r. w miejscu obecnej Hali Targowej (Plac Dominikański). W 1226 r. budynek został strawiony przez pożar, prawdopodobnie wywołany napaścią Prusów. Jednak już 22 stycznia 1227 r. zrujnowana świątynia wraz z przyległym terenem została przekazana przez księcia gdańskiego Świętopełka II przybyłym z Krakowa zakonnikom kaznodziejskiego i żebrzącego zgromadzenia dominikanów (stąd też nazwa Kępa Dominikańska).

W latach 1227-1235 zakonnicy pobudowali nową świątynię – większą, ceglaną, wysuniętą bardziej w kierunku południowym, z wykorzystaniem wschodniej części uprzednio spalonej. Ta z kolei uległa zniszczeniu w trakcie tzw. rzezi Gdańska w 1308 r. Budowa trzeciej, zachowanej do obecnych czasów, bryły kościoła rozpoczęła się w 1348 r.

Kościół pw. św. Katarzyny

Bezpiecznie jest założyć, iż świątynia powstała na przełomie XII i XIII w. Tradycyjne (historycznie niesprawdzalne i mało prawodopodbne) podanie wspomina o ufundowaniu kościoła już w 1185 r. przez gdańskiego princepsa Sobiesława I. Za pewną datę istnienia tej ceglanej konstrukcji przyjmuje się natomiast 1227 r. Wobec przekazania Mikołaja zakonowi dominikanów konieczne stało się zapewnienie posługi parafialnej ulokowanemu w tymże czasie przez księcia Świętopełka II miastu na prawie lubeckim (historyczne Stare Miasto). Funkcję tę przejęła właśnie Katarzyna – objęta przez książęcego kapelana Wilhelma.

Archikatedra pw. Trójcy Świętej (Archikatedra Oliwska)

Uroczyste otwarcie klasztoru cystersów w Oliwie (położonej poza ówcześnie właściwym ośrodkiem gdańskim) nastąpiło w dniu 2 lipca 1186 r. Powstanie romańskiego oratorium było możliwe dzięki fundacji Sambora I – syna wspomnianego już Sobiesława I i wuja Świętopełka II. Warto w tym miejscu dodać, iż analogicznie do kościoła pw. św. Katarzyny, istnieje fałszywy przekaz o dokonaniu aktu założycielskiego przez Sobiesława I.

Rozbudowa tej posadowionej na kamiennym fundamencie prawdopodobnie ceglanej świątyni rozpoczęła się około 40 lat później.

Kościół pw. Bożej Rodzicielki Maryi

Kwestią otwartą nadal pozostaje definitywnie rozstrzygnięcie, którą z trzech omówionych powyżej świątyń wzniesiono pierwszą. Bezspornym jest natomiast, iż żadna z nich bezwzględnie najstarszą na terenie ówczesnego Gdańska (postrzeganego jako gród i miasto książęce łącznie) nie była.

Wcześniej erygowano w grodzie książęcym kościół pw. Bożej Rodzicielki Maryi (Sanctae Dei Genetricis Mariae). Został wzniesiony z kamienia po podporządkowaniu Pomorza Gdańskiego przez Bolesława Krzywoustego około 1120 r. Dokładna data powstania świątyni nie jest znana – nastąpiło to prawdopodobnie po 1124 r. Kościół musiał być jednak starszy od kościoła pw. św. Mikołaja, albowiem ten drugi obsługiwali właśnie kanonicy grodowi (canonici de castro).

W świetle dotychczasowych ustaleń grodowa świątynia jawi się jako pierwszy parafialny kościół dla Gdańska i okolic. W 1227 r. nowo utworzona parafia pw. św. Katarzyny przejęła jednak miasto lubeckie, a z czasem i okoliczne wsie.

Przy kościele funkcjonowała grupa kanonicka (przykładowo w 1227 r. licząca 6 kanoników), która oprócz posługi duszpasterskiej prowadziła m.in. książęcą kancelarię.

Świątynia została rozebrana przez Krzyżaków w latach 40-tych XIV w. W jej miejsce powstała kaplica zamkowa.

Pierwsza chrześcijańska świątynia w Gdańsku

Wraz z zachwianiem koncepcji pobudowania piastowskiego (państwowego) grodu gdańskiego już w latach 970-980 oczywiście osłabła także teza o powstaniu w tamtym miejscu i czasie drewnianej kaplicy. Czy jednak do czasów Bolesława Krzywoustego w Gdańsku nie istniało żadne miejsce chrześcijańskiego kultu? Wydaje się to niemożliwe.

Gdy w 966 r. Mieszko I przyjął chrzest, wraz z nim przyjęli go możni i przynajmniej wyżsi urzędnicy (tzw. chrzest pałacowy). Nie podlega dyskusji, że chcąc zrobić karierę w ówczesnej administracji państwowej należało przejść na chrześcijaństwo. Również sprawujący władzę w imieniu władcy polskiego w zdobytym Gdańsku musieli być ochrzczeni i praktykować przyjętą religię.

Bezspornie nie wiemy, w którym dokładnie miejscu Mieszko I i Bolesław Chrobry osadził swój aparat urzędniczy w Gdańsku. Skoro jednak aparat ten funkcjonował, razem z nim musiała powstać chrześcijańska świątynia i to jeszcze przed przybyciem św. Wojciecha w 997 r. (chrzty dokonane przez tego misjonarza nie były bowiem pierwszymi w nadmotławskim ośrodku). Warto wspomnieć w tym miejscu o przypuszczalnym powstaniu obiektu sakralnego właśnie w związku z działalnością św. Wojciecha – w miejscu wybudowanego później kościoła pw. św. Katarzyny.

Jeżeli przyjmiemy, że w latach 1039-1047 pełną i niezależną władzę nad Pomorzem Wschodnim sprawował książę Siemomysł, to trudno przypuszczać, aby w Gdańsku nie funkcjonowała chociażby kaplica. W dokumentach z 1040 r. i 1046 r. określany został bowiem mianem księcia potężnego i chrześcijańskiego.

Kult z pewnością kontynuował gorliwy chrześcijanin Kazimierz Odnowiciel (panował nad Pomorzem Gdańskim w latach 1047-1058) oraz jego synowie – Bolesław Śmiały (w latach 1058-1060, 1063-1069) i Władysław Herman (w latach 1090-1091).

Nadal nie jest jednak znane miejsce powstania pierwszej chrześcijańskiej świątyni w Gdańsku…

Szymon Mamok