Gdańsk. Skąd wzięła się nazwa miasta

Miasto Gdańsk – dwa wyrazy, a tak wiele tajemnic. Podmokła ziemia nad rzeką Gdanią, osada lub szaniec założony przez Gotów, kasztel zbudowany przez Duńczyków, roztańczona wioska Wiek.

Gdańsk (Gyddanyzc). Po raz pierwszy w 999 r.

Pierwszy dotychczas znany zapis nazwy miasta – Gyddanyzc – pochodzi już z 999 r. Odnajdujemy go w Żywocie pierwszym świętego Wojciecha (Vita prima sancti Adalberti), dziele spisanym w Rzymie przez Jana Kanapariusza (Ioannes Canaparius). Kronikarz odnosi się do chrztów dokonanych w Gdańsku przez praskiego biskupa prawdopodobnie w dniu 27 marca 997 r. – zwyczajowo odbywało się to w dzień poprzedzający Wielkanoc – w okolicach dzisiejszego kościoła św. Mikołaja na tzw. Kępie Dominikańskiej (ówczesne wzniesienie o wysokości 4 m n.p.m.).

Zapis ten wywodzi się z prasłowiańskiej nazwy Gъdanьskъ, którą można odczytać jako Gъdańьsk. Sama nazwa naszego grodu pochodzi najprawdopodobniej od nazwy rzeki Gdania (słowiańskiej nazwy współczesnej Motławy lub Potoku Siedleckiego – w tym miejscu badacze są podzieleni, aczkolwiek badania archeologiczne umieszczają najstarszy Gdańsk nad Motławą), która z kolei oparta została na archetypicznej prasłowiańskiej bazie –gъd– oznaczającej wilgoć, mokrość, wodę, bagno czy też las. Dodając do tej bazy słowiańskie formanty –ń– (tworzący nazwy wód) oraz –ъsk– (od nazwy rzeki) otrzymamy interesującą nas nazwę.

Natomiast Motława (pierwszy znany zapis pochodzi z 1280 r.) jest z pewnością nazwą staropruską, opartą na łotewskim mutulis (źródło) i litewskim mũtulas (pęcherz wodny). Nazwa tę przynieśli na zachodni brzeg Wisły w XIII w. uciekający przed Krzyżakami – a szukający schronienia na ziemiach władanych przez książąt pomorskich – Prusowie. W ten oto sposób Gdania mogła stać się Motławą.

ь – jer twardy (mocny), ъ – jer miękki (słaby); jery były to prasłowiańskie półsamogłoski, które w pozycjach twardych wokalizowały się, a w pozycjach miękkich zanikały

Powiązanie tej nazwy właśnie ze Słowianami (a nie Prusami, czy też Łotyszami) forowane było nie tylko przez polskich uczonych. Do tej teorii przychylali się także historycy niemieccy. Na początku XX w. uczynił to m.in. wybitny badacz dziejów Gdańska Paul Simson (Geschichte der Stadt Danzig, 1913).

Fonetyczna ewolucja

Po zaniku jerów miękkich i wokalizacji jeru twardego powstała nazwa Gdaniesk (mianownik), Gdańska (dopełniacz), Gdańsku (miejscownik). W drodze ewolucji nazewniczej miasto finalnie przybrało nazwę Gdańsk (mianownik).

W najstarszym zachowanym dla miasta dokumencie (bulla papieża Eugeniusza III dla biskupa włocławskiego z 1148 r.) znajdziemy nazwę castrum Kdanzc in Pomerania (nagłosowe k– zamiast g– stanowi wyraz skłonności obcych skrybów do mieszania polskich spółgłosek dźwięcznych z bezdźwięcznymi). Jest do drugie znane źródło pisane, w którym pojawia się nazwa miasta.

Natomiast w kolejnym znanym dokumencie z 1188 r. (pierwotnie błędnie datowany na 1178 r.) odczytamy nazwę Gdanzc.

Fonetycznie wszystkie powyższe zapisy – Gdańsk.

Danzig. Zniemczenie nazwy

Wiek XIII przyniósł napływ do miasta osadników niemieckich, co prowadziło do germanizacji samej jego nazwy. W pierwszej kolejności doszło do uproszczenia trudnej w wymowie dla Niemców grupy spółgłoskowej gd– do d– (Danzk – zapis znany z 1263 r.). Kolejny etap zniemczenia stanowiło upodobnienie pod względem zwarcia spółgłoski s do końcowego –k. Spółgłoska s zmieniła się w niemiecki fonem ts, zapisywany najczęściej jako cz (Danczk – krzyżacki zapis znany z 1311 r.) Finalnie między ts a k wstawione zostało tzw. svarabhaktyczne i ułatwiające wymowę przybyszom z zachodu (Danczik – zapis znany z 1399 r.). Ostatni niemiecki zapis to powszechnie znany Danzig.

Gdańsk. Wersje mniej prawdopodobne

W ramach ciekawostki przedstawić należy inne, oczywiście historycznie znacznie mniej wiarygodne, koncepcje pochodzenia nazwy naszego miasta.

Gedonum, Giötheschantz. Miasto Gotów

W Czterech księgach elegii o miłości (Quatuor libri amorum) z 1502 r. niemiecki humanista Konrad Celtis (ur. 01.02.1459 r. – zm. 04.02. 1508 r.) wskazał na założenie miasta przez Gotów, którzy nadali mu nazwę Gedonum.

Według koncepcji gdańskiego rajcy i uczonego Johanna Uphagena (ur. 09.02.1731 r. – zm. 17.11.1802 r.) wyłożonej w dziele z 1782 r. Parerga historica (historia świata od jego początków do 997 r., nad którą autor pracował niemal 20 lat) Gdańsk również został założony przez Gotów… ok. 500 lat p.n.e. Sama nazwa pochodzi od gockiego szańca, czyli Giötheschantz.

Danz-Wyck. Duński Gdańsk

W przypuszczeniach gdańskiego ewangelickiego duchownego filozofa i językoznawcy Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (ur. 19.07.1764 r. – zm. 03.06.1855 r.) nazwę miastu nadali Duńczycy. Pochodzi ona po prostu od duńskiego kasztelu – Danz-Wyck.

Tanz-Wiek. Czyli szalony taniec

Bez wątpienia najbardziej epickie pochodzenie nazwy grodu przedstawił w kronice prowadzonej w pierwszej połowie XVI w. dominikanin Simon Grunau. Spisał on legendę o złym księciu Haglu władającym zamkiem na dzisiejszym Grodzisku (Hagelsberg), a ciemiężącym rybaków mieszkających w wiosce Wiek. Zdesperowani rybacy postanowili obalić tyrana, a do podstępu użyli tańca. Ich osada nosiła od tamtej pory nazwę Tanz-Wiek (niem. Tanz – taniec), z czasem również przekształcając się w Danzig. Współcześnie Grodzisko nazywane jest popularnie Górą Gradową (niem. Hagel – grad).

Szymon Mamok