Budowle obronne Głównego Miasta (1343-1519)
Przypadający na lata 1308-1454 (z przerwą w latach 1410-1411) okres krzyżackiego panowania w Gdańsku to czas, w którym murowane budowle obronne zaczęły chronić Główne Miasto.
Krzyżak zaczął – Polak skończył
W pierwszych latach po dokonaniu tzw. rzezi Gdańska (12/13.11.1308 r.) i przejęciu faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim Zakon Krzyżacki nie odczuwał jeszcze stabilnej pozycji w tym regionie. Polska upomniała się bowiem o swoje miasto wytaczając przed papieskimi sędziami dwa procesy. Pierwszy (tzw. inowrocławski) odbył się w latach 1320-1321, a spowodowany został przez Władysława Łokietka. Drugi (tzw. warszawski) zainicjował w 1339 r. już jego następca – Kazimierz Wielki. W ostatecznym rozrachunku wyniki tych procesów nie były korzystne dla strony polskiej.
W dniu 8 lipca 1343 r. Kazimierz Wielki – zmuszony polityczno-militarną sytuacją kraju – zawarł z Krzyżakami układ pokojowy w Kaliszu, na mocy którego zrzekł się zwierzchnictwa Polski nad Gdańskiem. Jednak pewni swego bracia zakonni już prawdopodobnie 23 marca 1343 r. położyli symboliczny kamień węgielny pod budowę obwarowań Głównego Miasta. W tym też roku rozpoczęto budowę Baszty Narożnej. Stosowny przywilej wydał wielki mistrz Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie Ludolf König.
Po powrocie Gdańska do Polski (lata 1454-1793) kontynuowano budowlany proces ochrony Głównego Miasta. Za umowny koniec średniowiecznej inwestycji (analogicznie do umownych dat końca okresu średniowiecza – lata 1453, 1452-1455 albo 1493) można uznać 1519 r. Wtedy bowiem zakończono budowę Bramy Stągiewnej.
Średniowieczne fortyfikacje
Charakterystyczne dla omawianego okresu miejskie budowle obronne to połączone w funkcjonalną całość baszty, bramy, mury i fosy.
Baszty
Średniowieczne Główne Miasto w Gdańsku posiadało 27 baszt (wliczając 3 baszty przy ul. Podgarbarskiej, 2 pomiędzy Bramą na Zbytkach a Bramą Żabią i 4 pomiędzy Bramą Żabią a Bramą Kotwiczników, a także Basztę Kotwiczników jako element bramy o tej samej nazwie oraz Basztę Małą jako element Baszty Narożnej).
Do chwili obecnej zachowało się 10 z nich: Narożna, Studzienna, Słomiana, Latarniana, Na Podmurzu, Jacek, Łabędź, Kotwiczników, Browarna oraz Schultza.
Bramy
Z kolei średniowiecznych bram miejskich wybudowano łącznie 18. Zaliczyć do nich można oczywiście Bramę Karową (broniącą jednocześnie dostępu do Starych Przedmieść) oraz Bramę Stągiewną (broniącą dostępu od strony wschodniej na Wyspę Spichrzów).
Na uwagę zasługuje fakt, że ponad połowa z nich – 10 – to bramy wodne: Tobiasza, Straganiarska, Świętojańska, Stary Żuraw (Brama ul. Szerokiej), Św. Ducha, Mariacka, Chlebnicka, Kogi, Krowia oraz Stągiewna. Tylko jedna z wymienionych – Tobiasza – nie dotrwała do dzisiaj, natomiast Bramę Kogi (wylot ul. Długi Targ w kierunku rzeki Motławy) zastąpiła Brama Zielona.
Z bram lądowych ostały się jedynie fragmenty 2: Szerokiej oraz Kotwiczników (baszta). Brama Długouliczna zastąpiona została Bramą Złotą.
Zespół gdańskich bram średniowiecznych stanowi największy tego typu kompleks w Polsce.
Mur i fosa
Stanowiły filar omawianych budowli obronnych. Mur już w połowie XIV w. zabezpieczył Główne Miasto od południa, zachodu i północy. Dodatkową barierę obronną stanowiła wykopana fosa zewnętrzna.
Na wschodzie dostęp do miasta utrudniała rzeka Motława. Z tego też powodu mur postawiono prawdopodobnie jedynie na północ od Bramy ul. Szerokiej (Stary Żuraw). Nie udało się precyzyjnie ustalić czasu jego wzniesienia.
Na podstawie kolejnej zgody wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode z 1379 r. na odcinku południowym i częściowo zachodnim (do Bramy Długoulicznej) dobudowano niższy mur zewnętrzny i usypano parchan (międzymurze). W XV w. mur zewnętrzny sięgał od zachodu już do Baszty Jacek. W tym okresie powiększono ponadto mur główny (wewnętrzny).
Budowle obronne na planie współczesnym
Obecnie – w ogólnym zarysie – granice Głównego Miasta wyznacza:
- ul. Wały Jagiellońskie (od zachodu),
- ul. Podwale Staromiejskie (od północy),
- rzeka Motława (od wschodu),
- ul. Podwale Przedmiejskie (od południa).
Część zachodnia: 1. Baszta Narożna [z niezachowaną Basztą Małą] 2. Zespół bramy ul. Długiej [Brama Długouliczna – niezachowana, zastąpiona Bramą Złotą] 3. Baszta Kurkowa [niezachowana] 4. Baszta Studzienna 5. Baszta Słomiana 6. Baszta Łazienna [niezachowana] 7. Baszta pod (Starą) Apteką [niezachowana] 8. Zespół bramy ul. Św. Ducha, w tym Brama Ludwisarska [niezachowany] 9. Baszta Latarniana 10. Zespół bramy ul. Szerokiej [zachowany fragmentarycznie] 11. Baszta Na Podmurzu
Część północna: 12. Baszta Jacek 13. Baszta Dominikańska [niezachowana] 14. Baszta Klasztorna [niezachowana] 15. Baszta Katowska [niezachowana] 16. Brama Zamkowa [niezachowana]
Część wschodnia: 17. Baszta Łabędź 18. Brama Tobiasz [niezachowana] 19. Brama Straganiarska 20. Brama Świętojańska 21. Stary Żuraw (Brama ul. Szerokiej) 22. Brama Św. Ducha 23. Brama Mariacka 24. Brama Chlebnicka 25. Brama Kogi [niezachowana, zastąpiona Bramą Zieloną] 26. Brama Krowia
Część południowa: 27. Brama Kotwiczników [zachowany jedynie element – Baszta Kotwiczników] 28. Brama Żabia [niezachowana] 29. Brama na Zbytkach [niezachowana] 30. Baszta przy ul. Zamurnej [niezachowana] 31. Baszta Browarna 32. Baszta Schultza 33. Brama Karowa [niezachowana] 34. Brama Stągiewna.
Budowle obronne na planie Otto Kloeppela
Pełną średniowieczną zabudowę obronną Gdańska przedstawia datowany na 1931 r. plan sporządzony przez Otto Kloeppela.
Średniowieczne budowle obronne Gdańska (po 1519 r.)
Stare Przedmieście – po lewej, Główne Miasto – w środku, Stare Miasto – po prawej, Wyspa Spichrzów – u dołu (public domain)
Stare Przedmieścia, Stare Miasto, Wyspa Spichrzów
Również te rejony Gdańska doczekały się swoich budowli obronnych. Nastąpiło to jednak dopiero w II połowie XV w. Symbolicznie – oczywiście pomijając Bramę Stągiewną – wzmocniono także obronność Wyspy Spichrzów.
Epilog
W II połowie XVI w. średniowieczne obwarowania całkowicie utraciły swoje walory obronne na rzecz nowożytnych fortyfikacji bastionowych okalających już całą aglomerację. Budowle obronne Starego Przedmieścia i Starego Miasta rozebrano praktycznie w całości. Na szczęście mury Głównego Miasta niejako zrosły się z nowo powstającymi budynkami miejskimi, co pozwoliło im przetrwać aż do II Wojny Światowej.
Wojenna pożoga niestety zdewastowała te zabytki. W latach 40. i 50. XX w. oraz ostatecznie w 1968 r. (wzdłuż ul. Podwale Staromiejskie i ul. Szpitalnej) same mury obronne poddano rekonstrukcji.
Obecnie stan i ekspozycja murów pozostawia wiele do życzenia. Szkoda…
Szymon Mamok
2 komentarze
Szukarki
Treść jest klarowna, dobrze zorganizowana i pełna przydatnych wskazówek. Autor doskonale wyjaśnia kluczowe zagadnienia. Może warto by dodać więcej przykładów praktycznych. Pomimo tego, tekst jest niezwykle edukacyjny i inspirujący.
News Polska
Podziwiam za umiejętność umieszczenia czytelnika w samym centrum wydarzeń, tworząc wrażenie, że każdy akapit jest zaproszeniem do interaktywnej podróży po świecie idei.