Państwowy gród gdański – 970 czy 1050?

Wyniki badań wykonanych na początku XXI w. metodą datowania dendrochronologicznego oraz radiowęglowego nie określają kategorycznie, iż piastowski gród gdański powstała dopiero około 1050 r.

Gród gdański – koncepcja powstania w latach 970-980

Na namacalne pozostałości wczesnośredniowiecznego drewnianego grodu gdańskiego – zniszczonego, a następnie nadbudowanego w XIV wieku murowanym zamkiem krzyżackim – natrafiono po raz pierwszy w latach 20-tych XX wieku. Artefakty zostały odkryte podczas wykonywania wykopów pod miejskie instalacje.

Wojenne zniszczenia – w szczególności te z 1945 r. – pozwoliły na przeprowadzenia rozległych i gruntownych badań archeologicznych w latach 1948-1954. W oparciu o ich wyniki profesor Konrad Jażdżewski (archeolog) zdefiniował metrykę gdańskiego grodu na lata 970-980. Piastowska – zainicjowana przez księcia Mieszka I – inwestycja powstała na tzw. surowym korzeniu (łac. in cruda radice) na wyspie u ujścia Motławy do Wisły. Lewe ramię królowej polskich rzek było wówczas przesunięte o prawie 800 metrów w kierunku zachodnim. Obecnie ta część Gdańska nazywana jest Zamczyskiem, a w ogólnym zarysie wyznaczają ją ulice Wartka, Sukiennicza i Rycerska.

Gród gdański otoczony był solidnym wałem obronnym, wykonanym w oparciu o konstrukcję hakową. W jego obrębie na przełomie X i XI stulecia wzniesiono drewnianą kaplicę – prawdopodobnie pierwszą chrześcijańską świątynię w Gdańsku.

Przez kolejne 50 lat uważano, że to właśnie powstały w latach 970-980 państwowy (piastowski) gród gdański był rozsławionym przez Jana Kanapariusz urbs Gyddanyzc, do którego w 997 r. przybył pruski biskup Wojciech.

Rzeczona data powstania gdańskiego ośrodka została ugruntowana przez profesora Edmunda Cieślaka (historyk) oraz profesora Andrzeja Zbierskiego (archeolog) w dwóch fundamentalnych opracowaniach dotyczących historii Gdańska: Dzieje Gdańska (1969 r.), Historia Gdańska. Tom I do roku 1454 (1978 r.)

Gród gdański – koncepcja powstania w latach 1050-1060

Powyższa datacja została podważona z początkiem XXI wieku. Zastosowanie najnowocześniejszych metod badawczych (dendrochronologia wsparta analizą radiowęglową C¹⁴) zburzyło dotychczasową teorię. Zdaniem badaczy wał obronny gdańskiego grodu powstał dopiero w latach 1052-1054, a jego wewnętrzne zabudowania w kolejnej dekadzie. Z największym prawdopodobieństwem był to okres panowania nad Gdańskiem Kazimierza Odnowiciela (lata 1047-1058) oraz jego syna Bolesława Śmiałego (lata 1058-1060, 1063-1069).

Historię początków Gdańska zaczęto pisać od nowa. Rozpoczęły się jednocześnie gorączkowe poszukiwania miasta (grodu, osady), do którego przybył św. Wojciech.

Czy można jednak bezrefleksyjnie wierzyć tym ustaleniom?

Wizytówka pierwszych Piastów

Kluczowa w tym wszystkim wydaje się być konstrukcja wału obronnego grodu gdańskiego, wykonana w technice hakowej. Taka forma wznoszenia umocnień była niejako znakiem firmowym wyłącznie pierwszych Piastów. Nie jest natomiast znane jej stosowanie aż w drugiej połowie XI wieku.

Takiego zdania jest profesor Andrzej Buko (archeolog) z Ośrodka Interdyscyplinarnych Badań Archeologicznych Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Mocno kwestionuje przy tym aktualnie stwierdzoną datę powstania państwowego grodu w Gdańsku:

Jest to technika budowy grodów charakterystyczna dla pierwszego państwa piastowskiego. My nie mamy – na dobrą sprawę – przykładów, że po połowie XI wieku ta technika była w ogóle gdziekolwiek dalej wykorzystywana. Poza jednym przykładem, który moim zdaniem, jest dość kontrowersyjny. Tutaj mam na myśli konstrukcję hakową zidentyfikowaną na grodzie gdańskim, która wedle Konrada Jażdżewskiego była z lat 70-tych X wieku, a w wyniku datowań dendrochronologicznych, które były w ostatnich latach przeprowadzone, pochodzi z połowy XI, a właściwie z drugiej połowy XI wieku. Pozostaje nam, moim zdaniem, jednak sporo znaków zapytania. Mianowicie: czy te datowanie dotyczy elementów najstarszych grodu gdańskiego, czy w ogóle te konstrukcje hakowe były dobrze wydatowane.

Jako przykład archeologicznej pułapki profesor Andrzej Buko przytacza gród w Gnieźnie (został wzniesiony na przełomie 940 i 941 r.):

Gdybyśmy jako punkt odniesienia wzięli Gniezno, to proszę zwrócić uwagę, byśmy je wydatowali między 940 a 1025 r. – w zależności od tego, z którego miejsca byśmy pobrali próbki do datowania. Wały są naprawiane, rozbudowywane itd. więc tutaj odpowiedzi jasnej nie ma. Natomiast jako całości, to poza tym jednym przypadkiem, ja nie znam żadnego grodu z połowy XI wieku, który byłby budowany z konstrukcji hakowej. Stąd moja teza jest taka, że była to technika budowy wałów charakterystyczna dla pierwszego państwa piastowskiego – jako całość.

Analogia rozbieżności dat dla Gniezna (około 940-1025) oraz Gdańska (około 970-1050) jest uderzająca. W obydwu przypadkach zakres błędu wynosi około 80 lat.

Nie ma pewności, że próbki pobrane do badań dendrochronologicznych pochodziły z najstarszej części grodu gdańskiego. Być może pierwotnych elementów już tam po prostu nie ma. Jak słusznie zauważono, drewniane konstrukcje z tamtych czasów nie były trwałe – ich wymiana następowała mniej więcej co 25 lat.

Z powyższego wyłania się oczywista konkluzja: przedmiot poddany analizie jest bezspornie ważniejszy od samej metody badawczej.

Skoro gród gdański posiadał wały obronne zabezpieczone poprzez konstrukcję hakową (co nie podlega dyskusji), jest mało prawdopodobne, aby powstał dopiero w drugiej połowie XI wieku. Bliższa wydaje się geneza wczesnopaństwowa – przełom wieku X i XI.

Szymon Mamok